Hadeland dialekt- og mållag

Anna nytt

Årets julegave: Hadelandsordbok

av

Bjørn Liaklev er et kjent navn for mange her på Hadeland, kanskje spesielt fordi han har undervist et par generasjoner hadelendinger i sitt virke som lektor ved Hadeland videregående skole, da i Brandbu.

Velkjent er også Liaklevs interesse for hadelandsdialekta og stedsnavn på Hadeland. Han har gjennom et langt liv samlet dialektord og uttrykk i et rikholdig arkiv. Bjørn ble tildelt Hadeland dialekt- og mållags første dialektpris for sitt engasjement og arbeid i 2007.

Hadelandsordboka

Nå kommer ordsamlinga som ordbok! Liaklevs ordsamling er digitalisert og ei gruppe glade hadelendinger har bidratt i digitaliseringsarbeidet. Stoffet er så gjennomgått og redigert av professor emeritus Rolf Theil.

Gvæfs? Treahøgda? Betiss?

Disse orda, og om lag 3000 andre, finner du selvsagt i ordboka – med uttale, informasjon om grammatikk og «oversettelse» til både nynorsk og bokmål, som seg hør og bør i ei ordentlig ordbok.

Boka er første bind i en planlagt serie på to bøker. Bind 1 er selve ordboka i klassisk format, som beskrevet ovenfor. Den kommer altså i god tid til jul nå i 2022.

I bind 2 kommer «omvendt» ordliste, dvs. oversettelse fra bokmål/nynorsk til hadelandsdialekt. Her kan du for eksempel finne ut hvordan du skal si at du er dårlig i magen eller liker å gå på skøyter på hadelending. I tillegg kommer bidrag på hadelandsmål fra en rekke lokale forfattere, fra Harestua i sør til Brandbu i nord samt en undersøkelse om bruk av målet, som ble utført av 5. klasse ved Brandbu barneskole. Bind 2 planlegger vi å gi ut neste år.

Hvor får jeg tak i boka?

Nå boka kommer, vil den være i salg fra:

Butikkene ovenfor kan sende deg boka i posten. Du bestiller via epost, klikk på lenkene ovenfor.

Det vil også være salg fra:

  • På bibliotekene i Jevnaker og Lunner (betal med Vipps)
  • På Frivillighetssentralen i Jevnaker (betal med Vipps)

I tillegg vil boka bli solgt ved en rekke arrangementer fra nå og fram til jul. Vi kan nevne:

  • Julemarkedet på Granavollen lørdag 26. og søndag 27. november kl. 11 – 16 begge dager.
  • Jevnaker historielags julemøte i Drengestua på Jevnaker tirsdag 13. desember kl. 19.00, der Rolf Theil holder foredrag om hadelandsdialekta og signerer bøker.
  • Gran bibliotek på Hadeland videregående skole onsdag 14. desember kl. 19.00, der Rolf Theil holder foredrag om hadelandsdialekta og signerer bøker.

Mer om dialekt, dialektbok og andre dialektprodukter

Du kan lese følgende artikler i Avisen Hadeland (du må ha abonnement for å lese):

Hadeland dialekt- og mållag summerer opp fjoråret 2021

av

Minnemarkering 30. juli 2021. Foto: Åge Lindahl

Koronapandemien gjorde all planlegging av arrangement svært usikker, men både minnehøgtidene og «Terje Johanssen-dagene, en litteraturfestival på Hadeland» vart gjennomført som planlagt. Det mest merkbare var at strenge smitteverntiltak halverte talet på innandørs publikum.

AASMUND OLAVSSON VINJE

Kvar morgon 17. mai inviterer vi til minnemarkering ved bautasteinen over Aasmund Olavsson Vinje, i godt samarbeid med kyrkja i Gran. I fjor heldt Åsulv Edland minnetalen. Han var blitt pensjonist og ville gjerne fortelje om den historiske Storegut, han som vaks opp som den eldste i ein syskenflokk på ti. Eldstemann fekk to yngre brør som også fekk namnet Olav. Slik vart den eldste heitande Storegut og dei to yngre Mellom-Olav og Lisl’-Olav. Vinje let far deira, Olav Olavsson Æddand (i normalisert form Edland), bli forteljaren i diktverket sitt om Storegut. Åsulv Edland vaks opp på nabogarden i grenda Edland i Vinje og kjende godt til kjempekaren Storegut som vart rollefigurar for Aasmund Olavsson Vinje sitt store diktverk. Dette var tredje året Edland førebudde seg på å halde minnetalen, og endeleg fekk vi det til. Tilhøyrarane heldt god avstand til kvarandre, men vi sakna Mannskoret KK som ikkje hadde fått lov til å synge pga smittefare.

Den andre, årvisse minnemarkeringa vår er Vinje sin dødsdag 30. juli. I fjor var det flott sol og mange tilhøyrarar samla seg på kyrkjebakken for å heidre Vinje saman med Gunvor Raastad og Kari Røken Alm frå mållaget. (Biletet)

«TERJE JOHANSSEN-DAGENE»

Heldigvis kunne styringsgruppa gjennomføre festivalen 4. og 5. juni 2021, med streng regi på smittevern. Fredag inviterte vi til forfattarmøte med Tove Nilsen og Edvard Hoem, som fortalde og las frå sine siste bøker «Den eneste broren» og «Felemakaren». Vår eigen Sigve Lieberg Stieng framførde så nydeleg på fele, nettopp dei tre musikkstykka Hoem hadde nemnd i boka si, og det viste Hoem å sette pris på. Gran bibliotek var fullt, med 50 av 50 mogelege tilhøyrarar.

Laurdag møtte 24 sportskledde til poesivandring opp Langgutua med innlagt diktlesing av Leif Harald Høghaug, Martha Kjørven og Joanna Radkowska. I Tingelstad gamle kyrkje Sct. Petri, fekk vi høyre Håkon Kornstad på saksofon og diktlesing av Kjørven og Radkowska. Fullt hus der óg, med publikum på 30, som var det maksimale vi kunne sleppe inn.

Tusen takk til Sparebankstiftelsen Gran, Norsk kulturråd og Gran kommune som gjorde det mogeleg å gjennomføre festivalen.

Styringsgruppa er sett saman av Arnfinn Nilsen, Ellinor Kolstad, Audun Vinger, Bitten Nesbakken og Reidun Sørensen.

BOK OM HADELANDSDIALEKTA: Mållaget har ein redaksjonskomité som arbeider med bok om hadelandsdialekta basert på Bjørn Liaklev si samling av dialektord og uttrykk. Komitéen gjorde eit ærleg forsøk på å få boka ferdig til jolesalet i fjor, men arbeidet er svært omfattande. I mai innsåg vi at vi måtte utsette bokpresentasjonen til jolesalet i 2022. Vi har fått lovnad om gåver frå Sparebankstiftelsen Gran og Sparebankstiftelsen JLN. Men boka blir tjukk. Det er mykje godt stoff som skal inn, i tillegg til ordlistene. Hadelendingane har all grunn til å vere stolte av dialekta si.

Redaktør for boka er lingvist og språkprofessor Rolf Theil, som har dokumentert fleire afrikanske språk på same måte som Ivar Aasen gjorde då han traska rundt i landet, samla inn og skreiv ned landsmålet på 1800-talet. Rolf kan om lag 50 språk. Den siste boka hans kom ut 18. februar 2022. Det er ei ABC-bok på Romani shib (romanes), språket til dei norske romane (sigøynarane). Med seg i redaksjonskomitéen for boka vår har han lektor og dialektekspert Bjørn Liaklev, datakonsulent Grethe Bøe og Reidun R. Sørensen frå styret.

Elles har språkklubben vår gitt klassesett av antologien «Vegar ut til alle kantar» i gåve til Brandbu u-skole og Hadeland vgs. Desse bøkene håper vi vil gje elevane gode leseopplevingar.

ÅRSMØTA var digitale både i fjor og i år. I fjor fekk vi høyre innleiing av leiar i Noregs Mållag, Peder Lofhus Hauge. I år var vi så heldige å få Stein Buan til å kåsere og synge for oss, men sidan vi måtte flytte årsmøtet frå eit fysisk møte på Hjertebo til skjerm, vil vi få høyre Stein sitt kåseri til hausten i staden. Stein er dessutan ein av hadelendingane som har skrive ei lita historie til dialektboka vår på talemålet sitt.

STYRET har hatt seks styremøte (to fysiske) i 2021. Laget har FB-side Hadeland dialekt- og mållag og ei nettside der vi har lenker til FB-sida og eit dokumentarkiv for spesielt interesserte. I fjor hadde vi 44 medlemmer, to færre enn i 2020.

Det nye styret ser slik ut: Leiar og skrivar Reidun R. Sørensen, nestleiar Vemund Viken, styremedlemmer Torill Nedberge Klevmark, Inger Marie Højfeldt og Grethe Bøe (ny). Varafolk Jan Reidem (ny) og Anne Berit Rækken (ny). Rekneskapet blir fortsatt ført av Einar Raastad. Kontrollør Arnfinn Nilsen (ny). Valkomité Kari Røken Alm og Vemund Viken (ny).

STYRET har hatt seks styremøte (to fysiske) i 2021. Laget har FB-side Hadeland dialekt- og mållag og ei nettside der vi har lenker til FB-sida og eit dokumentarkiv for spesielt interesserte. I fjor hadde vi 44 medlemmer, to færre enn i 2020.

Det nye styret ser slik ut: Leiar og skrivar Reidun R. Sørensen, nestleiar Vemund Viken, styremedlemmer Torill Nedberge Klevmark, Inger Marie Højfeldt og Grethe Bøe (ny). Varafolk Jan Reidem (ny) og Anne Berit Rækken (ny). Rekneskapet blir fortsatt ført av Einar Raastad. Kontrollør Arnfinn Nilsen (ny). Valkomité Kari Røken Alm og Vemund Viken (ny).

STYRET har hatt seks styremøte (to fysiske) i 2021. Laget har FB-side Hadeland dialekt- og mållag og ei nettside der vi har lenker til FB-sida og eit dokumentarkiv for spesielt interesserte. I fjor hadde vi 44 medlemmer, to færre enn i 2020.

Det nye styret ser slik ut: Leiar og skrivar Reidun R. Sørensen, nestleiar Vemund Viken, styremedlemmer Torill Nedberge Klevmark, Inger Marie Højfeldt og Grethe Bøe (ny). Varafolk Jan Reidem (ny) og Anne Berit Rækken (ny). Rekneskapet blir fortsatt ført av Einar Raastad. Kontrollør Arnfinn Nilsen (ny). Valkomité Kari Røken Alm og Vemund Viken (ny).

Tekst: Reidun Ramse Sørensen

Vårt høyringssvar til namnesaka i Lunner kommune

av

Professor Emeritus Rolf Theil, medlem i Hadeland dialekt- og mållag. Foto: Wikipedia

 :

Høyringssvar i namnesak 2019-362

Vi viser til brev og vil gjerne uttale oss i namnesaka. Vi vil presisere at saka gjeld korleis stadnamn skal skrivast, ikkje slektsnamn.

Fordi dialekta vår er under press, tilrår vi i Hadeland dialekt- og mållag på generelt grunnlag å skrive stadnamn i samsvar med den tradisjonelle uttala. Om vi ikkje gjer det, kjem desse uttalemåtane til å døy ut ganske snart, fordi så mange aldri har høyrt namna uttala, men berre lese dei utifrå den danske skrivemåten. Likeins bør ikkje skrivemåten gøyme opphav og tyding.

Grua/Malmgrua

Formene Grube og Malmgruben kjem frå dansk skriftspråk. Tettstaden Grua har namnet sitt etter denne garden, og vi meiner det er naturleg at garden heiter anten Malmgrua eller berre Grua, som er lokal uttale av gruva (nn).

Balangrud

Balangrud, med kort a og «tjukk l», er tradisjonell lokal uttale på plassen. Difor bør stadnamnet skrivast med éin l, og ikkje med dobbel ll (Ballangrud), som gjev inntrykk av at ordet har «tynn l».

O. Rygh skriv i Norske Gaardnavne at førsteleddet balang moglegvis kjem frå norrønt bolungr «stabel av samanlagde stokkar/tømmeret i ein husvegg». I så fall er Balangrud med éin l også ein meir korrekt skrivemåte frå ein historisk synsstad enn Ballangrud. I norrønt var vokalen kort, som han framleis er i tradisjonell uttale.

Skrivemåten Balangrud, med enkel l, er kjend frå så tidleg som frå 1300-talet, før danske embetsmenn skreiv om norske stadnamn til dansk.

Tilsvarande finn vi i gards- og stadnamnet Falang, uttala med «tjukk l», og slektsnamnet Fallang.

Når eit ord har «tjukk l» i uttalen i dag, var det alltid éin l på norrønt, aldri dobbel l. Når stadnamnet har vore uttala i generasjonar (truleg i minst 700 år) med «tjukk l», er det eit utvitydig teikn på gamal enkel l  i stadnamnet i norrønt, fortel professor emeritus ved UiO og medlem i Hdml, Rolf Theil, Jevnaker.

Balangrudsætra

Vi tilrår Balangrudsætra med enkel l av same grunn som for Balangrud.

Vi tilrår skrivemåten Balangrudsæterhøgda på åsen, som er i tråd med lokal uttale. Det er viktig at det står æ i -sæter for å ta vare på lokal uttale på staden. Skrivemåten med æ er også historisk korrekt; jamfør norrønt sætr.

Kalderassen

Gustav Indrebø skriv på s. 107 i Norske innsjønamn i Upplands fylke (Kristiania 1924) at etterleddet ikkje kjem av rast, men er eit skjemtande namn, av rass «bakluten, rumpa». Lokal uttale i dag er med tydeleg -e, «Kallerassen». Namnet kjem av ein kald rass.

Det ser ut til at Gustav Indrebø (107 i Norske innsjønamn i Upplands fylke, Kristiania 1924) ikkje er i tvil om at fyrsteleddet er adjektivet kald. Han skriv på same sida at kald som forledd på innsjø- og elvenamn er vanleg i både Noreg og Sverige.

Vi foreslår skrivemåten Kalderassen, med ld, sidan førsteleddet utan tvil er adjektivet kald. Meininga bak namnet må ikkje blandast saman med «kall» i tydinga «mann». Dersom vi tek vekk d-en og skriv t.d. «Kallerassen» kan det sjå ut som Kalle er eit namn på ein person, og det vil ikkje vera openbert at det er temperatur namnet seier noko om. Då har vi øydelagt for at etymologien i ordet er synleg, og til inga nytte: Om nokon uttaler denne d-en har dei særs liten kjennskap til norske reglar for uttale.

Køllerputta

Hadelandsmålet har a-ending i hankjønn fleirtal bestemt form, og vi tilrår å bruke skrivemåten Køllerputta.

Den tradisjonelle uttalen Køllerputta er òg nemnd på s. 114 i boka Norske innsjønamn i Upplands fylke (Kristiania 1924) av Gustav Indrebø. Skrivemåten med ø gjev att tradisjonell uttale betre enn skrivemåten med o (Kollerputta). Indrebø skriv Køllerputta med både ø og a.

Viubråtan

Lokal uttale er ein bråta, bråtan. Vi meiner at vi bør skrive jamvektsorda våre sånn dei vert uttala for å ta vare på dette særtrekket i dialekta, og ikkje byte ut a-en med e, sjølv om det er normert i både bokmål og nynorsk. 

O. Rygh skriv i Norske Gaardnavne at den tradisjonelle uttalen er Viubråtån.

Selahøvret

Skrivemåten med a gjeld òg for Selahøvret, som har den tradisjonelle uttalen «Sælahøvvre» (med «tjukk l»); sjå s. 101 i boka Norske innsjønamn i Upplands fylke (Kristiania 1924) av Gustav Indrebø. Her ønskjer vi å få fram at stadnamnet viser til seletøy, ikkje til det å gjere andre «sæle», lukkelege og glade. Skrivemåten med e er også historisk korrekt; jamfør norrønt sela-.

Beste helsing

Reidun Ramse Sørensen,
leiar for Hadeland dialekt- og mållag

Forfattar vil lansere bok hos oss

av

Forfattar Jon Severud har kontakta Hadeland dialekt- og mållag og vil gjerne lansere boka «Ein europisk døl. Europearen Aasmund Olavsson Vinje» hos oss! Boka skal kome ut i mai 2020.

Diverre har vi fullt program i seminaret «Vinje i ei ny tid» i april, og det er også for tidleg for boksigneringa hans. Vi får sjå om vi kan få til noko i samarbeid med Samlaget! Vi jobbar med saka!

Du kan lese meir om boka på Samlaget sine sider her